Cuộc Chiến Thương Mại Toàn Cầu: Việt Nam Thoát Hiểm, Trung Quốc Điên Đảo

Biểu thuế mới của Mỹ, được công bố qua Reuters từ Tòa Bạch Ốc, chia thành ba tầng chiến lược nhằm vào các quốc gia có liên quan đến chuỗi cung ứng của Trung Quốc. Tầng cao nhất, với mức thuế từ 36-40%, nhắm vào các quốc gia như Lào, Myanmar, Campuchia, Thái Lan, Bangladesh và Sri Lanka – những nước bị nghi ngờ phụ thuộc nặng nề vào nguyên liệu và máy móc từ Trung Quốc để tái xuất hàng hóa sang Mỹ. Tầng thứ hai, với thuế suất 30-32%, áp dụng cho các quốc gia thiếu minh bạch trong truy xuất nguồn gốc như Indonesia, Bosnia-Herzegovina và Nam Phi. Tầng thấp nhất, với mức thuế 25%, dành cho các đối tác trung lập hoặc đồng minh truyền thống như Tunisia, Kazakhstan, Hàn Quốc, Nhật Bản và Malaysia. Đáng chú ý, Việt Nam – quốc gia từng bị Mỹ nghi ngờ có liên kết chặt chẽ với chuỗi sản xuất của Trung Quốc – hoàn toàn vắng bóng trong danh sách này. Điều này không chỉ gây bất ngờ mà còn đặt ra câu hỏi lớn: Làm thế nào Việt Nam có thể vượt qua lằn ranh đỏ của Washington, trong khi các đối thủ cạnh tranh trực tiếp trong khu vực Đông Nam Á lại bị trừng phạt nặng nề?

Câu trả lời nằm ở sự khôn ngoan chiến lược và những nỗ lực không ngừng nghỉ của Việt Nam trong việc xây dựng niềm tin với Mỹ. Từ giữa năm 2023, Việt Nam đã tích cực đàm phán với chính quyền Trump, đặc biệt sau khi Mỹ dọa áp thuế lên tới 46% đối với hàng hóa Việt Nam. Chỉ trong vòng ba tháng, từ tháng 4 đến tháng 7 năm 2025, Việt Nam đã triển khai hàng loạt biện pháp cải thiện hệ thống truy xuất nguồn gốc, đảm bảo minh bạch trong chuỗi cung ứng. Theo Bộ Công Thương Việt Nam, 100% container hàng hóa xuất sang Mỹ từ đầu năm 2024 đã được kiểm tra qua hệ thống truy xuất điện tử, cho phép theo dõi từ nguyên liệu đầu vào đến khâu hoàn thiện sản phẩm. Các cảng lớn như Hải Phòng, Cát Lái và Lạch Huyện đã tích hợp công nghệ AI để kiểm tra rủi ro hàng hóa nhập từ Trung Quốc, đồng thời tự động hóa cấp giấy chứng nhận xuất xứ (C/O) liên thông dữ liệu với Văn phòng Đại diện Thương mại Mỹ (USTR). Quan trọng hơn, Việt Nam đã từ chối cấp phép cho một số doanh nghiệp Trung Quốc nghi ngờ muốn lập nhà máy lắp ráp quy mô nhỏ để “biến hình” hàng hóa, dán nhãn “Made in Vietnam” trước khi xuất sang Mỹ. Những bước đi này đã tạo nên một “niềm tin chiến lược” ban đầu từ Washington, biến Việt Nam từ một quốc gia có nguy cơ bị trừng phạt thành một đối tác mẫu mực ở Đông Nam Á.

Điểm nhấn lớn nhất trong câu chuyện này là thỏa thuận thương mại chiến lược giữa Tổng thống Trump và Tổng Bí thư Tô Lâm, được công bố chỉ năm ngày trước khi biểu thuế có hiệu lực vào ngày 8 tháng 7. Thỏa thuận này không chỉ là một cam kết chung chung mà mang giá trị pháp lý rõ ràng, với các nội dung trọng tâm như: Việt Nam cam kết không trở thành trạm trung chuyển hàng hóa Trung Quốc, thành lập tổ công tác kiểm tra xuất xứ hỗn hợp Việt-Mỹ, và mở cửa cho doanh nghiệp Mỹ đầu tư vào hệ thống logistics và quản trị chuỗi cung ứng. Theo Reuters, chính Tổng thống Trump đã ca ngợi tinh thần hợp tác của Tổng Bí thư Tô Lâm, coi Việt Nam là một hình mẫu đối tác ở khu vực. Báo cáo từ USTR cũng củng cố niềm tin này khi không ghi nhận sự gia tăng bất thường trong xuất khẩu từ Việt Nam trùng khớp với sự suy giảm từ Trung Quốc, chứng minh rằng Việt Nam không tiếp tay cho các hành vi gian lận thương mại.

Tuy nhiên, trong bối cảnh Việt Nam thở phào nhẹ nhõm, một diễn biến khác lại khiến dư luận quốc tế xôn xao. Cùng ngày 8 tháng 7, Việt Nam và Trung Quốc ký kết một bản ghi nhớ tăng cường hợp tác thương mại song phương tại Bắc Kinh. Bản ghi nhớ này tập trung vào ba trụ cột: thúc đẩy xuất nhập khẩu nông sản, cải thiện hạ tầng logistics biên giới, và kết nối chuỗi cung ứng khu vực. Đặc biệt, trụ cột thứ ba – kết nối chuỗi cung ứng – đã gây lo ngại khi có khả năng cho phép linh kiện và nguyên liệu từ Trung Quốc đi qua Việt Nam để gia công và xuất sang thị trường khác, bao gồm cả Mỹ. Dù chỉ là một bản ghi nhớ không có tính ràng buộc pháp lý, thời điểm ký kết trùng khớp với thông báo thuế của Mỹ đã làm dấy lên nghi vấn: Liệu đây là một động thái chiến thuật của Việt Nam để cân bằng quan hệ, hay một sơ hở chiến lược có thể làm lung lay niềm tin từ Washington?

Trung Quốc, trong bối cảnh bị cô lập bởi các biện pháp thuế của Mỹ, đang tìm mọi cách để duy trì mạch máu thương mại. Với việc các “cửa hậu” truyền thống như Campuchia, Lào, Myanmar và Thái Lan bị áp thuế cao, Bắc Kinh coi Việt Nam như một ứng viên tiềm năng để tiếp tục chiến thuật “bình mới rượu cũ”. Thêm vào đó, Trung Quốc dường như muốn gây chia rẽ trong quan hệ Việt-Mỹ, tận dụng thời điểm nhạy cảm để tạo cảm giác rằng Việt Nam vẫn cần Bắc Kinh. Kim ngạch thương mại song phương Việt-Trung đạt 170 tỷ USD trong năm 2024, với nhiều ngành như sắt thép, linh kiện điện tử và dược phẩm phụ thuộc đáng kể vào Trung Quốc. Bắc Kinh cũng kiểm soát nhiều công ty vỏ bọc tại Việt Nam, từ nhà máy gia công đến kho vận thương mại, tạo ra nguy cơ hàng hóa Trung Quốc đội lốt “Made in Vietnam”. Nếu Việt Nam không kiểm soát chặt chẽ, những nỗ lực xây dựng niềm tin với Mỹ có thể sụp đổ chỉ trong tích tắc.

Các quốc gia bị áp thuế, như Thái Lan, Campuchia hay Bangladesh, đang phải đối mặt với những hậu quả kinh tế nghiêm trọng. Mất thị phần tại Mỹ, dòng vốn đầu tư đảo chiều, và bất ổn xã hội do thất nghiệp gia tăng là những viễn cảnh rõ ràng. Campuchia đã gửi công hàm đề nghị đàm phán song phương với Mỹ, Bangladesh tìm cách chuyển hướng xuất khẩu sang châu Âu và Trung Đông, còn Thái Lan cam kết nâng cấp hệ thống kiểm tra xuất xứ nhưng bị đánh giá là quá chậm. Trong khi đó, Việt Nam, với sự khôn ngoan chiến lược, không chỉ tránh được đòn thuế mà còn thu hút dòng vốn FDI từ phương Tây và Nhật Bản, vốn đang rời bỏ các quốc gia bị trừng phạt. Các tập đoàn lớn như Apple, Tesla và Intel, dưới sự khuyến khích của Tòa Bạch Ốc, đã yêu cầu nhà cung cấp chuyển dịch dây chuyền sản xuất khỏi Trung Quốc và các nước không minh bạch, với Việt Nam trở thành điểm đến hàng đầu.

Tuy nhiên, Việt Nam không được phép chủ quan. Mỹ đang giám sát chặt chẽ, với các biện pháp như tăng cường kiểm tra container ngẫu nhiên tại các cảng lớn, tập trung vào dữ liệu logistics vùng biên giới Việt-Trung, và cảnh báo từ các cố vấn kinh tế của Tòa Bạch Ốc. Cựu Đại diện Thương mại Robert Lighthizer, hiện là cố vấn cấp cao của Trump, đã nhấn mạnh rằng niềm tin dành cho Việt Nam sẽ không kéo dài nếu phát hiện hàng hóa Trung Quốc đội lốt. Để duy trì vị thế, Việt Nam cần công bố rõ ràng nội dung hợp tác với Trung Quốc, khẳng định không liên quan đến chuỗi xuất khẩu sang Mỹ, và tăng cường kiểm tra nội bộ tại các khu công nghiệp có vốn Trung Quốc. Truyền thông quốc tế cũng cần được tận dụng để làm rõ lập trường: hợp tác với Trung Quốc là vì lợi ích khu vực, không phải tiếp tay cho gian lận thương mại.

Trong bối cảnh địa chính trị ngày càng phức tạp, Việt Nam đang đứng trước cơ hội vàng để trở thành trung tâm sản xuất thay thế Trung Quốc trong chuỗi cung ứng toàn cầu. Với vị trí địa lý lý tưởng, lực lượng lao động lành nghề và sự ổn định chính trị, Việt Nam được xem là điểm đến số một trong chiến lược “China Plus One” của các tập đoàn phương Tây. Tuy nhiên, để tận dụng cơ hội này, Việt Nam phải tiếp tục củng cố niềm tin chiến lược với Mỹ, thông qua một hiệp định thương mại song phương có giá trị pháp lý, bảo vệ đầu tư và quyền sở hữu trí tuệ. Đồng thời, Việt Nam cần giữ vững lập trường độc lập, không bị lôi kéo vào quỹ đạo của Trung Quốc, và duy trì sự minh bạch trong mọi hoạt động thương mại.

Cơn bão thuế quan của Mỹ không chỉ là một chính sách kinh tế, mà là một bước đi chiến lược nhằm tái định hình trật tự thế giới. Trong cuộc chiến này, không còn chỗ cho sự trung lập mập mờ. Việt Nam, với sự khôn ngoan và quyết đoán, đã tạm thời thoát hiểm và nắm bắt cơ hội để vươn lên. Nhưng con đường phía trước vẫn đầy thách thức, khi cả Mỹ và Trung Quốc đều đang theo dõi từng bước đi của Hà Nội. Liệu Việt Nam có thể tiếp tục cân bằng giữa hai siêu cường, hay sẽ bị cuốn vào vòng xoáy địa chính trị? Câu trả lời phụ thuộc vào sự tỉnh táo và tầm nhìn chiến lược của một quốc gia đang đứng ở ngã ba đường của lịch sử.